Cephalotus Napisano 7 Lipca 2014 Share Napisano 7 Lipca 2014 Witam, zainspirowany użytkownikiem spijający_nektar, postanowiłem stworzyć temat zbiorczy odnośnie tworzenia zewnętrznego torfowiska, tak, żeby każdy chętny posiadania takiej konstrukcji czy nowo przybyły na forum, nie miał trudności z odszukaniem tego typu tematów i wiedzy w nich zawartych. Oto przykłady torfowisk użytkowników oraz ich wykonanie (chcesz, aby Twój temat był dodany do listy, napisz do mnie): - Arturr0 - stacjonarne - capensi - stacjonarne - Cephalotus, pierwsze - przepływowe, kaskada - Cephalotus, drugie - stacjonarne - Cephalotus, trzecie - stacjonarne (aktualnie zdemontowane na korzyść czwartego) - Cephalotus, czwarte - w Mysłowicach - stacjonarne - CFHs - mobilne - Chiwokara - stacjonarne - UWAGA! WYSADZA MÓZG! - comandos21 - kastra w ziemi - damian.sze@op.pl - stacjonarne - dzony1991 - kastry w ziemi - eramateusz - stacjonarne - saszajackson - mobilne - - - KRÓTKI WSTĘP - - - Szczegółowe informacje odnośnie budowy różnego rodzaju torfowisk, są poniżej części ogólnej (pod listami roślin). Autorem schematów jest użytkownik spijający_nektar, oraz drobna korekta własna. Temat zawiera informacje dotyczące budowy torfowiska stacjonarnego, mobilnego i szczególnej formy ? torfowiska przepływowego (np. pod postacią kaskady). Wyszczególnia gatunki, jakie można z powodzeniem w Polsce hodować na zewnątrz na torfowisku bądź w kastrze, nie wkopanej w grunt. Istnieją subtelne, ale istotne różnice między konstrukcją nadziemną, a wkopaną w grunt i wiąże się to przede wszystkim z innym sposobem zamarzania podłoża. Co za tym idzie, mrozoodpornością niektórych gatunków. Wszelkie pomysły, sugestie, wiedza tutaj nie zawarta, są bardzo mile widziane i będą dopełniać ten opis. Dlatego proszę osoby, które mogą coś od siebie dodać, aby dokonały wpisu w odrębnym temacie, a następnie, jeżeli zostanie wyrażona taka chęć, będę opatrywał nickiem danego użytkownika, daną porcję wiedzy, której jest autorem. (Oceny przydatności danej porcji informacji będę dokonywał sam.) Będzie również adnotacja o ostatniej aktualizacji. Masz pytanie, sugestię, pomysł, ciekawe rozwiązanie? KLIKNIJ TUTAJ. - - - DECYZJA, PLANOWANIE I PROJEKTOWANIE - - - Wszystko zaczyna się od decyzji o tym, że chcemy stworzyć torfowisko, oraz jakiej formy ono będzie. Przy planowaniu powinniśmy najpierw odpowiedzieć sobie na kilka podstawowych pytań: 1. Torfowisko stacjonarne, mobilne czy przepływowe? Do stworzenia formy mobilnej można wykorzystać kastry budowlane (okrągłe lub prostokątne). Można je wkopać albo postawić na ziemi i w razie potrzeby przemieszczać. Torfowisko stacjonarne musi niestety pozostać tam gdzie je zbudujemy, toteż jego wykonanie musi być zdecydowanie bardziej przemyślane i dokładne. Pośpiech i fuszerka zemszczą się na nas szybko. Poprawki mogą być albo niemożliwe albo bardzo uciążliwe do wprowadzenia. Jednak torfowisko stacjonarne zbudowane na folii jest jednocześnie o wiele estetyczniejsze, gdyż kształt może być dowolny, nieregularny ? czyli bardziej zbliżony do naturalnego. Torfowisko przepływowe może być zarówno mobilne albo stacjonarne. Podstawą jego funkcjonowania jest stały/lub okresowy (np. kilkakrotnie w ciągu dnia po 15-30 min.) przepływ wody. W ten sposób zapewnia się stały dostęp wilgoci dla roślin i stwarza warunki znacznej stabilności przy dużej wilgotności podłoża, której pozostałe dwie formy mogą nie posiadać. Ta wyjątkowa forma stwarza przede wszystkim perfekcyjne warunki do wzrostu mchu torfowca, który może sięgnąć znacznie ponad poziom wody. (Bardziej szczegółowo, poszczególne formy będą opisane dalej.) 2. Wapienne, bezwapienne czy łączone? Większość roślin owadożernych można by rzecz, że preferuje podłoża kwaśne i bezwapienne. Jednak są też rośliny owadożerne, wapieniolubne. Tutaj mogę bez problemu wymienić jako dominującą grupę tłustosze, choć obiło mi się o uszy, że niektóre rosiczki również tolerują jony wapniowe w podłożu. Jednak w przeciwieństwie do większości tłustoszy, ich nie wymagają. Dlatego decydując się na torfowisko, musimy się zastanowić, czy będziemy chcieli na nim tłustosze czy nie, bo od tego będzie zależeć obecność części wapiennej. Choć oba rodzaje torfowisk, wapienne (węglanowe) i kwaśne, są od siebie w naturze niezależne, to w warunkach sztucznych, nie ma takiej bezwzględnej konieczności, całkowitego izolowania ich od siebie, choć tak byłoby najlepiej. 3. Gdzie je wykonać? Czyli dobór stanowiska. Ten problem będzie głównie dotyczył osób chcących stworzyć torfowisko stacjonarne. W dominującej większości, rośliny owadożerne są światłożerne, czyli należy wybierać miejsca maksymalnie nasłonecznione. Najlepiej od wschodu do zachodu. Jedynie tłustsze stanowią grupę, która nie wymaga aż takich ilości światła, ale są w stanie je dobrze tolerować. W przypadku kastr, niewkopanych w ziemię, mamy możliwość swobodnego ich przemieszczania, co wypada jednak czynić ostrożnie, żeby nie odkształcać nadmiernie podłoża i nie zaburzać spokoju wzrostu korzenia. 4. Jakich materiałów potrzebujemy do budowy i ich koszty? Nad tym punktem również warto się zastanowić, czy zaoszczędzimy np. na folii i kupimy cieńszą, czy jednak poświęcimy większą kwotę na grubszą i wytrzymalszą. Jako, że folia ma służyć do wykonania torfowiska stacjonarnego, które najlepiej, żeby funkcjonowało doskonale długimi latami, to folia jest tym elementem, na którym oszczędność może nam się szybko odbić czkawką. Łatwiejszą i tańszą formą będzie kastra, której koszt będzie o wiele mniejszy, ale równocześnie z mniejszym efektem estetycznym. Zakup torfu to również bardzo istotna sprawa. Czasami może być problem ze znalezieniem produktu o wysokiej jakości, a zdecydowanie najlepiej taki dać pod nasze rośliny. Ponieważ rośliny owadożerne będą miały większość korzeni we wierzchnich 10-15 cm, to głębsze warstwy będą dla nich niedostępne. Stąd też głębiej można dać torf gorszej jakości, ale na wierzch wypada dać taki. z najwyższej półki lub dalsze mieszanki z jego udziałem. Inne przedmioty jak materiał uszczelniający, rurki, być może sylikon (zdecydowanie polecam: dekarski Soudal ? długo zastyga 24-48h, ale jest najlepszy jaki miałem możliwość przetestować), doniczki czy wiadra na zbiornik wodny, kamienie dla upiększenia czy zakrycia elementów sztucznych jak folia. To wszystko należy wcześniej uwzględnić w planie budowy, jak w trakcie pracy nadmiernie kombinować. Ciekawym pomysłem jest zakup urządzenia odstraszającego zwierzęta. Wbrew pozorom, ptaki, a nawet ssaki (w tym koty!), potrafią na takiej konstrukcji dokonać bolesnych dla nas szkód. Dlatego warto się zastanowić nad typem urządzenia, które miałoby je przeganiać. O tym można poczytać TUTAJ. Najlepiej mieć wszystkie niezbędne materiały przed rozpoczęciem pracy. Ale co warto sobie zapamiętać, nie musimy zbudować torfowiska w jeden dzień! Kiedy pojawi się problem w trakcie budowy, lepiej się z nim przespać i przemyśleć, jak zrobić coś na prędko. 5. Zbiornik wodny - z czego i jak duży? Im większy zbiornik, tym lepszy. Dla zobrazowania problemu wody na torfowisku, polecam wziąć np. szklankę i upchać w niej jak najwięcej wilgotnego torfu i lekko go ubić. Tak też stanie się na naszej konstrukcji. Następnie nalać wody i odsączyć. Ilość wody jaka będzie możliwa do zgromadzenia przez torf, będzie zdecydowanie mniejsza jak połowa szklanki, a może nawet i 1/3. Taka ilość jest niewielka i szybko na dużej powierzchni odparuje. Natomiast, jeżeli zrobilibyśmy membranę w szklance na wysokości około 1/3-1/2, wówczas będziemy mieli całą tą objętość wody, plus ta, którą zwiąże sam torf. Schnąc, będzie pobierał wodę ze zbiornika wodnego, aż do jego całkowitego opróżnienia i dopiero wówczas będzie tracić wodę, którą sam zmagazynował. O ile nie chcemy podlewać naszego torfowiska codziennie, to im większy zbiornik, tym lepiej. Można go wykonać ze wszelkiego rodzaju sztywnego i odpornego na degradację materiału, który musi posiadać otwory pierwotnie lub przez nas wykonane. Najważniejsze są otwory w szczycie, bo tamtędy będzie uciekać powietrze, które będzie się pojawiać wraz z pobieraniem wody przez podłoże. Jeżeli otwory są duże (>2cm), to powietrze może przez nie powoli uciec. Jeżeli będą małe, to zbity torf może im to uniemożliwić. Dlatego ważne jest stosowne odpowietrzenie zbiorników poprzez montaż rurek, których ujście będzie ponad powierzchnią torfu. Mogą być ukryte w kamieniach, pod ozdobnym korzeniem/pniakiem, pomiędzy żywym torfowcem, dowolność jest znaczna. Rurki muszą być albo odpowiednio uszczelnione na łączeniu ze zbiornikiem wodnym np. szmatą, sylikonem; bądź na wcisk wsadzone w otwór specjalnie dla nich przygotowany. Każde wiadro, doniczkę, beczkę z otworami, należy traktować jako odrębny zbiornik wodny i każdy musi być odpowietrzony, jeżeli ma spełniać swoją funkcję. Stąd też osobiście polecam duże donice, z dużą ilością, dużych otworów w dnie. Nie wymagają one montowania odpowietrzenia. Odnośnik do odpowiedzi Udostępnij na innych stronach More sharing options...
Cephalotus Napisano 7 Lipca 2014 Autor Share Napisano 7 Lipca 2014 6. Jakie rośliny posadzić? To etap najprzyjemniejszy, ale nie mniej istotny jak każdy z powyższych. Odpowiedni dobór roślin do stanowiska, wilgotności, pod kątem mrozoodporności będzie zależał od tego jak będą się czuły i rosły. Co za tym idzie, jak my i inni, będziemy odbierać efekt ostateczny. Warto także patrzyć na torfowisko jak na pewnego rodzaju ekosystem, a nie przedłużenie hodowli doniczkowej, czyli inne torfowiskowe rośliny towarzyszące będą na pewno dobrym dodatkiem, zwiększającym walor estetyczny. W ich wyborze warto sugerować się ich wielkością, w proporcji do naszej konstrukcji. Legenda oznaczeń: (M) - rośliny małe, do 20 cm wysokości, do 15 cm średnicy (Ś) - rośliny średnie, do ok. 30 cm wysokości, do ok. 25 cm średnicy Wp - wolno pływające Pw - płytka woda, bądź woda na poziomie podłoża M - mokro, poziom wody na lub płytko poniżej poziomu podłoża W - wilgotno, poziom wody znacznie poniżej poziomu podłoża E - ekspansja, przemieszczanie się, powolne pełzanie E! - bardzo znaczna ekspansja, wymaga izolacji od innych roślin przez znaczne ograniczenie przestrzeni do rozrostu barierą nie do pokonania jak np. twardy plastik w gruncie, gliniana donica wkopana w torfowisko, etc. S - pełne słońce Pc - półcień C - cień * - gatunek rodzimy Podłoża i mieszanki: 1. Torf kwaśny, wysoki sphagmowy (+ dolomit dla gatunków wapieniolubnych) 2a. Mech torfowiec jedynie na wierzch. 2b. Mech torfowiec jako podłoże. 3a. Torf : piasek 1-3mm, 1:1 (+ dolomit dla gatunków wapieniolubnych) 3b. Torf : piasek 1-3mm, 1:2 (+ dolomit dla gatunków wapieniolubnych) 4. Torf : piasek : perlit : dolomit, 2:1:1:1 5. Torf : piasek : granulat wulkaniczny 3-5(6)mm : wermikulit, około 1:1:1:1 6. Torf : piasek : granulat wulkaniczny 3-5(6)mm : wermikulit : dolomit, około 1:1:1:1:1 1. Torf: L: złej jakości, ziemiasty, Ś: średniej jakości, nadaje się do roślin, P: doskonałej jakości 2. Mech torfowiec (drobnowłóknisty) - Sphagnum sp. 3. Rodzaje stosowanego piasku, średnica ziaren: L: ~1mm, Ś: 1-3mm, P: ~3mm L: 3a, P: 3b (oba bez dolomitu) 4. L: perlit, Ś: torf : piasek : perlit 1:1:1, P: torf : piasek : perlit 1:1:2 (oba bez dolomitu) L: 5, P:6 Poniżej znajduje się lista gatunków roślin owadożernych, pod kątem preferencji glebowych, wilgotnościowych i nasłonecznienia. 1. Gatunki roślin owadożernych a rodzaj podłoża. - Kwaśnolubne, nie tolerujące wapnia: - - Darlingtonia californica [2b, Pw, M, W, S] - - Dionaea muscipula [1, 3, W, S] - - Drosera anglica* [2, Pw, M, S] - - Drosera anglica x filiformis [1, 3, M, W, S] - - Drosera binata typ small [1 + 2a, M, W, S] - - Drosera binata var. dichotoma "Ogród Botaniczny Bonn" [1 + 2a, M, W, S] - - Drosera intermedia* [1, M, W, S] - - Drosera filiformis var. filiformis [1, 3 M, W, S] - - Drosera filiformis x intermedia [1, 3, M, W, S] - - Drosera linearis [3 M, W, S] - - Drosera rotundifolia* [1, 2, 3, M, W, S, Pc] - - Drosera x beleziana(*?) - D. intermedia x D. anglica [1, 2, 3, M, W, S] - - Drosera x obovata* - D. rotundifolia x D. anglica [1, 2, 3, M, W, S] - - Drosera x - inne mieszańce powyższych gatunków, z wyjątkiem D. binata - - Pinguicula algida [5, W, S, Pc] - - Pinguicula corsica [5, W, S, Pc] - - Pinguicula balcanica [5, W, S, Pc] - - Pinguicula leptoceras [5, W, S, Pc] - - Pinguicula macroceras ssp. macroceras [5, M, W, S, Pc] - - Pinguicula macroceras ssp. nortensis [5, M, W, S, Pc] - - Pinguicula nevadensis [5, W, S] - - Pinguicula variegata [1, 5, W, Pc, C] - - Pinguicula villosa [1, 2 (niski, nie rosnący), W, S, Pc, C] - - Sarracenia sp. - wszystkie gatunki, formy, odmiany i mieszańce [1, 3, +2a, M (w okresie wzrostu oraz S. purpurea, S. psittacina), W (wszystkie w okresie spoczynku i pozostałe gatunki w okresie wzrostu), S] Pływacze lądowe: - - Utricularia cornuta [3a, 3b - preferencyjnie, Pw, W, M, S, E] - - Utriculatria monanthos [1, 3, M, W, S, E] - - Utricularia dichotoma [1, 3, M, W, S, E] Pływacze wodne: - - Utricularia australis* [Wp, Pw, S] - - Utricularia bremii [Wp, Pw, S] - - Utricularia intermedia* [Wp, Pw, S] - - Utricularia minor* [Wp, Pw, S] - - Utricularia ochroleuca* [Wp, Pw, S] - - Utricularia purpurea [Wp, Pw, S] - - Utricularia stygia* [Wp, Pw, S] - - Utricularia vulgaris* [Wp, Pw, S] - Wapieniolubne: - - Pinguicula alpina* [6, W, S, Pc] - - Pinguicula apuana [6, W, S, Pc] - - Pinguicula dertosensis [6, W, S, Pc] - - Pinguicula fiorii [6, W, S, Pc] - - Pinguicula grandiflora [4, 6, W, S, Pc] - - Pinguicula grandiflora f. chinoptera [4, 6, W, S, Pc] - - Pinguicula grandiflora f. pallida [4, 6, W, S, Pc] - - Pinguicula grandiflora ssp. rosea [4, 6, W, S, Pc] - - Pinguicula grandiflora x Pinguicula longifolia [6, W, S, Pc] - - Pinguicula grandiflora - inne formy, lokanty oraz mieszańce [4, 6, W, S, Pc] - - Pinguicula longifolia ssp. causensis [6, W, S, Pc] - - Pinguicula longifolia ssp. longifolia [6, W, S, Pc] - - Pinguicula longifolia ssp. reichenbachiana [6, W, S, Pc] - - Pinguicula mariae [6, W, S, Pc] - - Pinguicula mundi [6, W, S, Pc] - - Pinguicula poldinii [6, W, S, Pc] - - Pinguicula valis-regiae [6, W, S, Pc] - - Pinguicula vallisneriifolia [6, W, S, Pc] - - Pinguicula vulgaris ssp. vulgaris* [4, 6, M, W, S, Pc] - - Pinguicula vulgaris ssp. bicolor* [4, 6, M, W, S, Pc] 2. Mrozoodporność roślin owadożernych. Przede wszystkim należy zaznaczyć, że mrozoodporność gatunków górskich czy arktycznych może się zupełnie różnić od gatunków nizinnych i być mniejsza(!). Powodem tego jest gruba pokrywa śnieżna w przypadku pierwszych dwóch grup. Pod pokrywą śnieżną >20cm grubości i temperaturze powietrza ok. -30*C, temperatura na poziomie gruntu może wynosić około 0/-1*C. Stąd też mrozy bez pokrywy śnieżnej mogą być potencjalnie śmiertelne dla takich roślin, mimo, iż w naturze mogą mieć dużo większe temperatury ujemne. Czasem warto zorientować się skąd pochodzą dane rośliny i czy przypadkiem do takich dwóch grup nie należą. - mrozoodporność pewna lub sprawdzona - - Darlingtonia californica - - Drosera anglica (w torfowcu pełna, na torfie, może sporadycznie wymarzać w duże mrozy) - - Drosera anglica x filiformis - - Drosera binata typ small (pełna, kiedy stożek zakryty jest torfowcem, wymarza, na gołym torfie) - - Drosera binata var. dichotoma "Ogród Botaniczny Bonn" (pełna, kiedy stożek zakryty jest torfowcem, wymarza, na gołym torfie) - - Drosera intermedia - - Drosera filiforis var. filiformis - - Drosera linearis - - Drosera filiformis x intermedia - - Drosera rotundifolia - - Drosera x beleziana - D. intermedia x D. anglica - - Drosera x obovata - D. rotundifolia x D. anglica - - Drosera x - inne mieszańce powyższych gatunków, z wyjątkiem D. binata - - Genlisea hispidula ?? - jednokrotny przypadek przezimowania bez uszczerbku na zdrowiu jednej rośliny (niechcący). Znajdowała się ona w całym okresie zimowym całkowicie pod wodą na głębokości około 3 cm. Wykuta w bryłce lodu w kwietniu, odtajała w tempereturze pokojowej i dalej rosła normalnie. Jednak narażona na bezpośrednie działanie mrozu na gołym podłożu umarła - 3 osobniki padły (2013/2014). - - Pinguicula alpina - - Pinguicula grandiflora - - Pinguicula leptoceras - - Pinguicula macroceras ssp. macroceras - - Pinguicula macroceras ssp. nortensis - - Pinguicula vulgaris ssp. vulgaris - - Pinguicula vulgaris ssp. bicolor - - Pinguicula vulgaris - wszystkie formy, odmiany, lokanty i mieszańce - - Sarracenia sp. - wszystkie gatunki, formy, odmiany i mieszańce w gruncie, przy obniżonej wilgotności podłoża na okres zimowy. - - Sarracenia alata, Sarracenia leucophylla, Sarracenia minor i Sarracenia oreophila mają zmniejszoną mrozoodporność w donicy lub kastrze nie wkopanych w grunt, oraz przy znacznej wilgotności podłoża na zimę. - - Utricularia cornuta - - Utriculatria monanthos - - Utricularia dichotoma - Mrozoodporność domniemana, potencjalna - wymaga sprawdzenia: - - Dionaea muscipula typowa - traci wszelkie nadziemne części, jednak odbija od bulwy i w optymalnych warunkach rośnie całkiem okazała. Tego typu mrozoodporność sprawdzona do -14*C - - Drosera arcturi - jednokrotnie testowana, wymarzła, ale rosła na gołym torfie, możliwe, że mrozoodporność turiony zależy jak w przypadku D. binata od ochrony przez torfowiec przed bezpośrednim wpływem mrozu - - Drosera capensis - traci wszelkie nadziemne części, jednak odbija od korzenia i dalej potrafi rosnąć całkiem normalnie (informacja zasłyszana). - - Drosera murfettii - - Drosera stenopetala - - Pinguicula algida - - Pinguicula apuana - - Pinguicula balcanica - - Pinguicula corsica - - Pinguicula dertosensis - - Pinguicula fiorii - - Pinguicula grandiflora f. chinoptera - - Pinguicula grandiflora f. pallida - - Pinguicula grandiflora ssp. rosea - - Pinguicula grandiflora x Pinguicula longifolia - - Pinguicula grandiflora - inne formy, lokanty oraz mieszańce - - Pinguicula longifolia ssp. causensis - - Pinguicula longifolia ssp. longifolia - - Pinguicula longifolia ssp. reichenbachiana - - Pinguicula mariae - - Pinguicula mundi - - Pinguicula nevadensis - - Pinguicula poldinii - - Pinguicula valis-regiae - - Pinguicula vallisneriifolia - - Pinguicula variegata - - Pinguicula villosa - - Utricularia lateriflora - - Utricularia novae-zelandiae - - Utricularia paulineae - - Utricularia simplex - - Utricularia uniflora - - Utricularia violacea - NIE mrozoodporne, sprawdzone: - - Cephalotus follicularis - testowany w trzech różnych podłożach i warunkach. W sumie 15 roślin (min. temp -14*C, 2013/2014). 13 padło całkowicie, 2 miały żywe korzenie, od których odbijały. Zdecydowanie nie nadaje się na zewnątrz na cały rok. Mrozoodporny sporadycznie do -8*C. - - Utricularia biloba - dwie odrębne kępy padły (min. temp. -14*C, 2013/2014). Nie były pod wodą, być może kluczowym dla poprawnego przezimowania jest zamarznięcie w lodzie. - - Drosera filiformis ssp. tracyi - mrozoodporna do około -7*C, większe mrozy zabijają tą roślinę. - - Drosera spatulata (forma najbardziej popularna) - mrozoodporna do ok. -7*C, zapewne krótkotrwale, zostają jedynie zawiązki nowych liści. Testowano kilkanaście roślin, wszystkie padły przy temperaturze poniżej -10*C. - - ........... 3. Rośliny towarzyszące, nieowadożerne. Kto kiedykolwiek miał okazję widzieć rośliny owadożerne w naturze, bądź oglądał takie zdjęcia, widział lub wie, że bardzo rzadko kiedy rosną one samotnie na gołym podłożu, z ewentualnym towarzystwem pojedynczych mchów, traw czy turzyc. Zwykle jednak są ciekawe ekosystemy, mniej lub bardziej bogate w atrakcyjne i ciekawe gatunki, które nie przeszkadzają w żaden sposób roślinom owadożernym. Mogą one w naszej konstrukcji stanowić wyjątkowo estetyczny dodatek. Dlatego zachęcam, aby tworząc torfowiska nie zatrzymywać się wyłącznie na roślinach owadożernych, a dopełniać je stopniowo o inne gatunki roślin towarzyszących. Z własnego doświadczenia wiem, że z czasem mogą pojawić się gatunki traw, turzyc i sitów, których nigdy nie sadziliśmy, a dane warunki im odpowiadają. Zachęcam do ich pozostawienia do momentu, kiedy ewidentnie będą przeszkadzać roślinom priorytetowym = owadożernym. Nie będę wymieniał abstrakcyjnie rzadkich i niedostępnych roślin. Ponieważ bardzo duże rośliny torfowiskowe, bez możliwości ograniczenia ich wzrostu, raczej nie znajdą zainteresowania, wymienię jedynie rośliny małe (M) i średnie (Ś). Legenda oznaczeń: (M) - rośliny małe, do 20 cm wysokości, do 15 cm średnicy (Ś) - rośliny średnie, do ok. 30 cm wysokości, do ok. 25 cm średnicy Wp - wolno pływające Pw - płytka woda, bądź woda na poziomie podłoża M - mokro, poziom wody na tuż płytko poniżej podłoża W - wilgotno, poziom wody znacznie poniżej poziomu ziemi E - ekspansja, przemieszczanie się, powolne pełzanie E! - bardzo znaczna ekspansja, wymaga izolacji od innych roślin przez znaczne ograniczenie przestrzeni do rozrostu barierą nie do pokonania jak np. twardy plastik w gruncie, gliniana donica, wkopana w torfowisko. S - pełne słońce Pc - półcień C - cień * - gatunek rodzimy Podłoża i mieszanki: 1. Torf kwaśny, wysoki sphagmowy (+ dolomit dla gatunków wapieniolubnych) 2a. Mech torfowiec jedynie na wierzch. 2b. Mech torfowiec jako podłoże. 3a. Torf : piasek 1-3mm, 1:1 (+ dolomit dla gatunków wapieniolubnych) 3b. Torf : piasek 1-3mm, 1:2 (+ dolomit dla gatunków wapieniolubnych) 4. Torf : piasek : perlit : dolomit, 2:1:1:1 5. Torf : piasek : granulat wulkaniczny 3-5(6)mm : wermikulit, około 1:1:1:1 6. Torf : piasek : granulat wulkaniczny 3-5(6)mm : wermikulit : dolomit, około 1:1:1:1:1 - Na podłoże kwaśne, bezwapienne: - - Andromeda glaucophylla (Ś) [1, 3, +2a, M,W, S, Pc] - - Andromeda polifolia* (Ś) [1, 3, +2a, M,W, S, Pc] - - Aster nemoralis (Ś) [1, 3, M,W, S, Pc] - - Betula nana* (60cm ? przycinana będzie mała) [1, 2b, W, S, Pc] - - Calla palustris* (Ś) [1, Pw, W, S) - - Cassiope tetragona (Ś) [1, 3, W, S, Pc] - - Chamedaphne calyculata* 'Nana' (Ś) [2b, 3, W, S] - - Daboecia cantabrica (60 cm - przycinane będzie małe) [1, 3, W, S, Pc] - - Dryopteris cristata* (50cm - pojedyncze liście, duże stoją pionowo, małe leżą) [1, 3, +2a, W, S, Pc, C] - - Empetrum nigrum* (Ś) [1, 3, +2a, W, S] - - Erica ciliaris (Ś) [1, 3, W, S] - - Erica cinerea (Ś) [1, 3, W, S] - - Erica tetralix* (Ś) [1, 3, +2a, W, S] - - Eriophorum angustifolium* (M) [1, 3, M, W, S, Pc, E] - - Eriophorum russeolum (M) [1, 3, M, W, S, Pc, E] - - Eriophorum spissum (M) [1, 3, W, S] - - Glautheria hispidula (M) [1, 3, W, Pc, C, E!] - - Glautheria procumbens (M) [1, 3, W, Pc, C] - - Helonias bullata (M) [1, 3, W, S,] - - Hypericum helodes (M) [1, 3, Pw, W, S] - - Kalmia polifolia (Ś) [1, 3, + 2a, 2b, W, M, S] - - Lycopodiella inundata (M) [W, S, Pc] - - Myrica gale* (100cm - przycinana będzie mała) [1, 3, W, S] - - Narthecium ossifragum (M) [1, 3, +2a, W, S] - - Phyllodoce empetriformis (M) [1, 3, W, S] - - Polygala lutea (M) [1, 3, M, W, S] - - Rhynchospora alba* (M) [1, 3, W, S] - - Rhynchospora fusca* (M) [1, 3, W, S] - - Rubus arcticus (M) [1, 3, +2a, W, S] - - Saxifraga hirculus* (M) [1, 3, _2aW, S] - - Scheuchzeria palustris (M) [1, 3, + 2a, Pw, M, W, S] - - Trichophorum alpinum* (M) [3, +2a, W, S] - - Trichophorum cespitosum* (M) [3, + 2a, M, W, S] - - Trientalis europaea* (M) [1, 3, +2a, 2b, W, Pc, C] - - Vaccinium oxycoccus* (M) [2, Sm, M, W, S, E!] - - Vaccinium vitis-idea* (M) [1, 3, W, S] - - Viola palustris* (M) [1, 3, +2a, W, S, Pc, C] - Na podłoże wapienne: - - Calla palustris* (Ś) [1, Pw, W, S) - - Dryopteris cristata* (50cm - pojedyncze liście, duże stoją pionowo, małe leżą) [1, 3, +2a, W, S, Pc, C] - - Empetrum nigrum* (Ś) [1, 3, +2a, W, S] - - Eriophorum angustifolium* (M) [1, 3, M, W, S, Pc, E] - - Eriophorum russeolum (M) [1, 3, M, W, S, Pc, E] - - Eriophorum spissum (M) [1, 3, W, S] - - Fritillaria meleagris* (M) [3b, 4, W, S] - - Gentiana pnehumonanthe* (Ś) [3b, 4, W, S] - - Parnassia palustris* (M) [3b, 4, W, S] - - Primula farinosa* (M) [3b, 4, W, S, Pc] - - Schoenus ferrugineus* (M) [3b, 4 W, S] - - Schoenus nigricans* (M) [3b, 4, W, S] - - Swertia perennis* (M) [3b, 4, W, S, Pc] - - Tofielda calyculata* (M) [3b, 4, W, S, Pc] - - Tofieldia coccinea (M) [3b, 4, W, S] - - Trichophorum alpinum* (M) [3, 4, +2a, W, S] - - Triglochin palustris* (M) [1, 3, 4, M, W, S] - - Viola lanceolata (M) [1, 3, 4, + 2a, M, W, S, Pc, C] - - Viola palustris* (M) [1, 3, 4 +2a, W, S, Pc, C] Storczyki - stanowią odrębną, wyjątkową grupę roślin. Są zdecydowanym ukoronowaniem torfowiska, doskonałym towarzystwem dla roślin owadożernym i często pięknym wyglądzie. Głównym problemem jest źródło ich pozyskania, które absolutnie nie może być z natury w przypadku gatunków rodzimych! Niewielką część można z powodzeniem kupić na aukcjach internetowych jak Allego, a nawet w polskich sklepach internetowych. Pozostałe okresowo pojawiają się w ofertach na aukcjach eBay lub najlepiej zakupić je w sklepach trudniących się w ich rozmnażaniu i sprzedaży. Dla przykładu: - https://www.carnigarden.de/ (Rośliny owadożerne, storczyki i rośliny torfowiskowe. Gladiolus palustris też jest) - http://www.cypripedium.at/ (Rośliny owadożerne oraz storczyki torfowiskowe w tym ich siewki z in vitro) - Gatunki kwaśnolubne, nie tolerujące wapnia: - - Calopogon tuberosus [1, 3, +2a, M, W, S] - - Cypripedium acaule [1, 3, W, S, Pc, C] - - Dactylorhiza incarnata* [1, 3, M, W, S] - - Dactylorhiza maculata* [1, 3, W, S, Pc] - - Dactylorhiza majalis* [1, 3, W, S] - - Dactylorhiza sphagnicola [1, 3, +2a M, W, S] - - Eleorchis japonica [1, 3, +2a, W, S] - - Platanthera ciliaris [1, 3, + 2a, W, S] - - Pogonia japonica [1, 3, + 2a, M, W, S] - - Pogonia ophioglossoides [1, 3, +2a, M, W, S] - - Spiranthes odorata [1, 3, + 2a, M, W, S] - - Spiranthes sinensis [3b, W, S] - Gatunki wapieniolubne: - - Cypripedium regine [3b, 4, W, S] - - Epipactis gigantea [3b, 4, W, S] - - Epipactis palustris* [3b, 4, + 2a, W, S] - - Epipactis 'Sabine' [3b, 4, W, S] - - Gymnadenia conopsea* [3b, 4, W, S] - - Herminium monorchis* [3b, 4, W, S] - - Spiranthes aestivalis [4, W, S] Calopogon tuberosus: Odnośnik do odpowiedzi Udostępnij na innych stronach More sharing options...
Cephalotus Napisano 7 Lipca 2014 Autor Share Napisano 7 Lipca 2014 - - - WYKONANIE - - - Torfowisko stacjonarne Szczegółowy instruktaż fotograficzny z opisem tworzenia profesjonalnego torfowiska stacjonarnego można również znaleźć tutaj: Cephalotus, drugie Cephalotus, trzecie Arturr0 Zlety: - Dowolna wielkość i kształt, a co za tym idzie, wysoka estetyka. Daje możliwość znacznego spełnienia twórczego w projektowaniu fragmentów z torfowcem i z o gołym torfie; zmiennym poziomie wysokości; dodatkiem różnorakich elementów ożywionych i nieożywionych o dużych wymiarach, a nawet masie. - Stabilność temperaturowa. Ponieważ musi znajdować się wbudowane w grunt, toteż podłoże nie nagrzewa się. Również z tego powodu zamarza i odmarza od góry w głąb. Zmiana temperatury dotyczy przede wszystkim wierzchniej warstwy, co stwarza warunki znacznej stabilności dla korzeni naszych roślin i chroni je np. przed przedwczesnym wybudzeniem się ze spoczynku, w okresie gwałtownej zwyżki temperatur, w okresie jeszcze pogodowo niestabilnym. Sytuacja ma się analogicznie do znacznych upałów, gdyż wierzchnie warstwy podłoża, będą się chłodzić od głębszych warstw, a to będzie sprzyjać hodowli gatunków górskich. Wady: - Brak możności dokonywania dużych zmian, gdyż wiązałyby się to ze zrujnowaniem powstałej stabilizacji roślin. Wymaga znacznej precyzji i przemyślenia wykonania. Błędy mogą być nie do naprawienia. - Podatność na całkowite zalanie, a tym samym zniszczenie po obfitych deszczach, w rejonach zalewowych, bądź znajdujących się w zamkniętym zagłębieniu terenu. - Brak możliwości dokładnego kontrolowania wilgotności podłoża w okresie spoczynku z tendencją do podtopienia niektórych gatunków. Stąd też ukształtowanie terenu powinno być zmienne, jeżeli chcemy hodować różne grupy roślin i być uzależnione od preferencji wilgotnościowych poszczególnych gatunków/rodzajów. Konieczność dokładnego przemyślenia punktu odpływu. - Można hodować jedynie gatunki mrozoodporne. Inne rośliny można sadzić na czas okresowy, tolerowanych temperatur, a następnie wyciągnąć i schować w odpowiednie miejsce. - Eutrofizacja wraz z upływem czasu(?). Ponieważ w powietrzu znajdują się różne substancje, jak zanieczyszczenia chemiczne, pyły, pyłki roślin, z czasem będą gromadzić się w naszej konstrukcji, użyźniając ją. Nawet martwe fragmenty ofiar naszych roślin spłukane z deszczem, będą tego powodem. Ponieważ naturalne torfowiska mają ogromną skalę, jak również własne mechanizmy oczyszczania, to ten proces przebiega dziesiątkami, setkami, a nawet tysiącami lat. Jednak, w przypadku torfowisk innych jak przepływowe, jest z etapu o mniejszej, do większej żyzności i jest raczej nieuchronny. Ponieważ nasze torfowisko jest ściśle izolowane od otoczenia, nie będzie mogło oddawać tych nagromadzonych substancji. Ile taki proces może zająć w przypadku sztucznego torfowiska? Trudno powiedzieć. Na pewno wielkość będzie miała kluczowe znaczenie. Skrótowy opis budowy: Schemat 1. - przekrój i składowe torfowiska stacjonarnego. 1. Wybrać miejsce i zdecydować o jego kształcie, obecności lub braku oczka. 2. Wykopać dół, tak, żeby po umieszczeniu dolnego zbiornika wodnego, rośliny miały od 3-20 cm podłoża ponad krawędzią odpływu wody. Grubość zależy od gatunki i wielkości jego korzeni. 3. Umieścić na dnie warstwę drobnego piachu lub bądź gumoleum. Piasek ma chronić przed przedziurawieniem folii przez potencjalne, ostre elementy w podłożu. Gumoleum jest niezbędne w przypadku obecności grubych korzeni większych roślin jak krzewy i drzewa. Zapobiegnie ich penetracji przez folię. (Przy budowie dużej wielkości konstrukcji, warto się zastanowić nad wylaniem formy z betony.) 4. Wyłożenie dołu folią, najlepiej z dużym zapasem do późniejszego ucięcia. Im grubsza i bardziej profesjonalna folia, tym lepsza. W przypadku stosowania folii 0,2-0,3 mm, warto użyć kilka warstw. 5. Ułożenie dolnego zbiornika wodnego z ewentualnym odpowietrzeniem. Można użyć donic odwróconych dnem, różnej wielkości, bądź innych sztywnych plastikowych przedmiotów. Donice należy przykryć materiałem ? np. melyrem (zwykła szmata do podłogi), które zapobiegnie przedostawaniu się podłoża do wnętrza zbiornika. Inne przedmioty należy ponawiercać i również zakryć np. melyrem, oraz zastosować odpowietrzenie, w przeciwnym razie przy braku możliwości ujścia powietrza, woda nigdy nie wypełni całego zbiornika. 6. Należy zdecydować o położeniu oczka, jeżeli ma w ogóle być. Jeżeli ma być stabilne, to powinno znajdować się poniżej górnej krawędzi zbiornika wodnego, w przeciwnym razie, będzie dość szybko wysychać (będzie okresowe lub błotne). Schemat 2. - zasada tworzenia stabilnego oczka na torfowisku. 7. Nasypanie torfu/podłoża. Na głębsze warstwy można stosować gorszej jakości torf, wierzchnia warstwa powinna składać się z torfu dobrej i bardzo dobrej jakości lub innych niezbędnych mieszanek. Różne mieszanki mogą znajdować się w różnych miejscach torfowiska. Bezwapienne nie będą wymagały izolacji między sobą. Część wapienna, jeżeli nie ma być odrębnym torfowiskiem, nie musi sięgać dna. Powinna być za to grubsza (ok. 1/2 grubości całości), a izolacja od części bezwapiennej powinna być w miarę szczelna - plastikowa folia lub płyta, i najlepiej, aby sięgała do warstwy torfu. Schemat 3. - różne rodzaje podłóż dla różnych roślin. 8. Nadanie kształtu podłożu z wyniesieniami i zagłębieniami, w celu zróżnicowania warunków pod hodowlę różnych gatunków. 9. Pierwsze, lekkie podlanie, w celu ułatwienia sadzenia roślin. 10. Sadzenie roślin, w tym torfowca i dodawanie elementów przyrody nieożywionej. 11. Całkowite, powolne podlanie aż do wypłynięcia wody. (Może to być bardzo wiele litrów!) W tym celu koniecznie trzeba stosować wodę deszczową o ile jest ona w tym celu zdatna lub wodę z fitra RO (Revers Osmosis - odwrotna osmoza). Efekt po roku od budowy (szczegółowe informacje pod tematami Cephalotus drugie / trzecie): Odnośnik do odpowiedzi Udostępnij na innych stronach More sharing options...
Cephalotus Napisano 7 Lipca 2014 Autor Share Napisano 7 Lipca 2014 Torfowisko mobilne Szczegółowy instruktaż fotograficzny z opisem tworzenia profesjonalnej kastry do hodowli roślin lub pod torfowisko mobilne można znaleźć tutaj: - Torfowisko mobilne autor Cephalotus, KLIKNIJ TUTAJ. - Fotorelacja (nie budowa): Torfowisko mobilne autor CFHs, KLIKNIJ TUTAJ.Zalety: - Nieduża wielkość i możność przemieszczania zależnie od konieczności. - Łatwość dokonywania zmian lub całkowitej przebudowy. - Możliwość całkowitego spuszczenia wody, jeżeli będzie posiadać zawór na poziomie dna (lub rurę nawadniającą). Co za tym idzie, obniżenie poziomu wilgotności podłoża. Ma to bardzo korzystny wpływ w okresie spoczynku niektórych dla gatunków. Zawór na poziomie dnia, daje możliwość ?przepłukania? podłoża, gdyż wraz z wodą deszczową zgromadzone substancje mineralne (np. z powietrza) mogą być wypłukiwane na zewnątrz. Zapewni to dłuższy okres bez eutorfizacji. - Możliwość ochrony przed niekorzystnymi warunkami pogodowymi, jak ochrona przed zalaniem w okresie powodzi. - Możliwość schowania na zimę, a co za tym idzie hodowla gatunków częściowo lub całkowicie nie mrozoodpornych, a ceniących sobie stabilne warunki i pełną swobodę wzrostu. Rośliny nie tworzące przetrwalników powinny być doświetlane, tworzące turiony tego nie wymagają.Wady: - Mniejsza estetyka kształtu ogólnego. Trudność stosowania dużych elementów dodatkowych. Bardziej ograniczona swoboda twórcza, choć to może być dyskusyjne, gdyż nawet w małej donicy można stworzyć arcydzieło. Jednak wielu dużych roślin w kastrze nie da się posadzić. - Mniej stabilne warunki wilgotnościowe i termiczne, niż w wersji stacjonarnej (z wyjątkiem formy przepływowej). Jednak dobrze wykonany i odpowiednio duży, dolny zbiornik wodny, może gwarantować znaczną niezmienność warunków wilgotnościowych. Zdecydowaną wadą będzie łatwość zamarzania i odmarzania w okresie niestabilnych temperatur. Dla niektórych roślin może skończyć się zgonem i taka wersja może się dla nich nie nadawać, bądź być skrajnie niebezpieczna. - Konieczność opróżnienia dolnego zbiornika wodnego na okres zimowy, kiedy chcemy zostawić kastrę na całym rok na zewnątrz. Nie uczynienie tego, grozi rozerwaniem dna, czyli całkowitym zniszczeniem naszej konstrukcji oraz pracy!Torfowisko przepływowe = typ/forma idealna. Schemat 4. - ewolucja torfowiska przepływowego czyli wzrastanie torfowca aż do momentu stabilizacji.Kaskada autor Cephalotus: KLIKNIJ TUTAJ.Zalety: - Może być w formie stacjonarnej i mobilnej, a co za tym idzie posiadać wszystkie zalety i tylko niektóre wady każdej z form. - Dąży do idealnej równowagi i ewoluuje w tym kierunku samo! Niektóre, bardzo rzadkie i delikatne gatunki, szczególnie towarzyszące roślinom owadożernym, za tę formę nam bardzo podziękują. - Stabilny poziom wody, przez ustalony poziom odpływu. - Możliwość wykonania w mrozoodpornej, misowatej donicy! - Nie wymaga dolnego zbiornika wodnego. A jeżeli obecny, może służyć jedynie jako sposób na przepłukanie całości podłoża (w wersji mobilnej). Nawet bez zbiornika wodnego i zaworu, nadmiar substancji mineralnych, które dostaną się do donicy, będą wypłukiwane z warstwy ponad poziomem wody, a tam będzie większość korzeni roślin. - Możliwość budowy kaskady wodnej, czyli serii połączonych donic, o nieco odmiennym charakterze i typie podłoża, dla odmiennych roślin. Wszystkie będą podlewać się same = mniej pracy.Wady: - Wymaga dodatkowego zbiornika wodnego, pompki, zamkniętego systemu wodnego, w celu jej oszczędności. - Wymaga szczególnie dokładnego zaprojektowania, szczególnie systemu przepływu wody przez torfowisko, pod postacią np. kanałów w gołym torfie, bądź nieco skośnego ułożenia. Skrótowy opis budowy: 1. Stacjonarna, mobilna czy kaskadowa? Każdy typ będzie miał inną problematykę. 2. Zbiornik retencyjny - magazyn wody. W przypadku formy stacjonarnej może być na powierzchni pod postacią oczka lub wkopany w grunt pod postacią beczki. 3. W każdym przypadku nieodłącznym elementem tego typu torfowiska będzie pompka wodna, która będzie zapewniała ruch wody. Można zakupić zwykłą pompkę akwariową lub specjalną do kaskad. Przy jej wyborze należy się kierować wysokością na jaką ma ona wynosić wodę i z jaką siłą ma pompować wodę. To drugie akurat często jest możliwe do kontrolowania za pomocą samej pompki. 4. System kanałów do przepływu wody. Pomimo ustalenia poziomu odpływu, woda będzie zawsze płynąć PO powierzchni, a nie PRZEZ podłoże. Dlatego chcąc posiadać wodę poniżej poziomu podłoża (torfu), musi być system, którym woda będzie mogła przepłynąć. Podziemny system jest podatny na zatkanie, a jego naprawa wiązałaby się ze zniszczeniem tego, co jest nad nim. Dlatego polecam system powierzchowny. W przypadku warstwy z mchem torfowcem, taki problem nie istnieje, ale nie wszystkie gatunki da radę tak hodować. 5. Budowa torfowiska przepływowego, stacjonarnego, nie odbiega od standardowego schematu. Dolny zbiornik zapasowy musi być, w razie dysfunkcji pompki, na wszelki wypadek. Budowa kastry również nie będzie odbiegać od standardowego schematu i w tym przypadku również warto zrobić dolny zbiornik wodny, aczkolwiek nie jest on konieczny. 6. Budowa kaskady wymaga dokładnego przemyślenia poziomów ujść i różnic wysokości między krawędzią donicy, a odpływem, żeby przy składaniu całości, nie okazało się, że odpływ górnej donicy, jest poniżej krawędzi kolejnej donicy w kaskadzie! 7. Odpływy warto wyciąć z miękkich, czarnych donic, które najczęściej będą mrozoodporne. Do ich umocowania, polecam użyć sylikon dekarski firmy Soudal, gdyż jest odporny na odkształcanie, promieniowanie UV i różne temperatury, od mrozu, po upał. Niestety schnie długo, bo około 24-48h, dlatego konieczna jest przerwa przed dalszymi pracami. (Jest to sprawdzony i porównany sylikon i nie jest to bynajmniej reklama a propozycja najlepszego produktu.) 8. Rusztowanie - stojak, może być wykonane w różny sposób, ale różnice poziomów między poszczególnymi elementami, będą decydowały czy całość w ogóle się uda złożyć, czy nie. Wykonując go z odrębnych, mniej stabilnych elementów, jak spawane, cienkie metalowe pręty, warto wykonać podstawę szerszą od góry, dla zwiększenia stabilności. Całość pomalować nierdzewną farbą, a na spód podłożyć plastik (może być podwyższony na narożnikach), aby nie zdzierać farby z podstawy przy ewentualnym przesunięciu. Mogłoby to doprowadzić do korozji. 9. Zamknięty obieg wodny. Zbiornik wodny z pompką oraz szereg donic, stanowią jedynie połowę zamkniętego obiegu wodnego, który ma służyć oszczędności, nieraz bardzo cennej, wody. W tym celu należy wykonać i umocować rynienkę, którą warto wykonać z nierdzewnego(!) metalu, bądź plastiku. W tym celu polecam udać się do profesjonalnego sklepu budowlanego, który sprosta naszym oczekiwaniom. 10. Montaż, poszczególnych elementów. Uruchomienie. Włącznik i wyłącznik prądu. Polecam kupowanie nieskomplikowanych, manualnych programatorów czasowych z tarczą na 24h. Dają one przedział działania minimum na 15 min. Psują się o wiele rzadziej jak bardziej dokładne programatory elektryczne (z wyświetlaczem i mnóstwem funkcji), a do tego są o wiele tańsze. Pompka w kaskadzie powinna może działać non-stop, albo być podłączona do takiego urządzenia. 11. Sadzenie roślin i podziwianie efektów. Często nasze donice, szczególnie z mchem torfowcem będą ewoluowały. Jedna z moich donic, założona w 2006r. już od około 2012 zatrzymała się ze wzrostem torfowca na wysokość. W miejscu napływu wody, osiągnął on wysokość 27 cm powyżej poziomu wody, a w miejscu odpływu ma ok. 15 cm wysokości. Nie wszystkie gatunki, jakie posadzimy w torfowcu będą w stanie z nim tak konkurować, na co warto zwrócić uwagę sadząc go z naszymi roślinami. Kaskada, jako forma mobilnego torfowiska przepływowego. Zbudowana w 2008r.Na zakończenie. Mam nadzieję, że powyższy instruktaż pomoże wam w profesjonalnym wykonaniu swoich konstrukcji i zapewnieniu waszym roślinom doskonałych warunków wzrostowych. Na pewno wam za to podziękują. Zachęcam jednocześnie do tworzenia ekosystemów, czyli sadzenia innych roślin torfowiskowych z roślinami owadożernymi, gdyż w ten sposób wasze torfowisko stanie się jeszcze bardziej atrakcyjne. Odnośnik do odpowiedzi Udostępnij na innych stronach More sharing options...
Rekomendowane odpowiedzi